Taluka Dapoli

महाराष्ट्रात अनेक घराण्यांचा कुलाचार म्हणून देवीचा गोंधळ घालण्याची अतिप्राचीन परंपरा आहे. गोंधळ हा एक उपासनेचा कुळाचार विधी आहे. म्हणूनच याला विधीनाट्य असेही म्हटले जाते. महाराष्ट्रात ‘माहुरची रेणुका माता व तुळजापूरची भवानी’ ही दोन शक्तिपीठे असल्यामुळे या विधीनाट्याचे ‘रेणुराई व कदमराई’ असे दोन प्रकार पडतात. गोंधळ हा घराच्या अंगणातील मांडवात घालतात. म्हणून त्याला अंगणीय नाट्यप्रकार असेही […]

यंदाच्या दापोली शिमगोत्सवात सादर झालेला तमाशा नृत्य.

कोकणातील एक लोकनृत्य. या नृत्यात तीन सोंगे असतात. कोळी, कोळीण व नकटा. नकटा हा मुख्य असतो. कट्याचा पोशाख व मुखवटा भीतीप्रद असतो. त्याच्या हातात लाकडी तलवार असते. कोळी, कोळीण व नकटा तिघेही एका रांगेत उभे राहून गाणे म्हणत नाचतात. गाण्याप्रमाणे अभिनय करणे हे नकट्याचे मुख्य काम असते. नकटा नृत्य हे शिमगोत्सवाच्या वेळी होत असते.

चांद्यापासून बांद्यापर्यंत पसरलेल्या आडव्या महाराष्ट्रात होळीचा सण जर कुठे दुमदुमतो, तर तो फक्त कोकणात. कोकणातला शिमगा म्हणजे निव्वळ होलिकादहन नव्हे तर देवाधिकांचे मानपान, पालख्या, गाऱ्हाणी, लोककला अशा बऱ्याच गोष्टी. त्यात डोंगरमाथ्यापासून पायथ्यापर्यंत निरनिराळ्या पद्धती आणि निरनिराळ्या परंपरा त्यामुळे भरपूरसं वैविध्य. किनारपट्टीवरील शिमगा तो तर अगदीच निराळा. या शिमग्यात कोळी बांधवांचा अत्यंत महत्वाचा सण असतो तो […]

फाल्गुनोत्सव व होळी फाल्गुन हा दक्षिणेत वर्षाचा शेवटचा मास गणिला जातो. हा इंग्रजी मार्च महिन्याच्या सुमारास येतो. श्रीकृष्णाप्रीत्यर्थ या महिन्यात गाई, तांदूळ व वस्त्रे यांची दाने करावी असे काही पौराणिक संदर्भ सांगतात. फाल्गुनी पौर्णिमा ही मन्वादि आहे. या तिथीला होलिका असे म्हणतात. फाल्गुन महिन्यातील पौर्णिमेला जो सण साजरा केला जातो त्यास होलिकोत्सव असे म्हणतात. ‘होळी’ […]

  परशुरामाने बेटासुर नावाच्या दैत्याचा वध करून त्याचे शिर तोडले. त्या शिराच्या ब्रम्हरंध्रात त्याच्याच शिरांचे तंतू ओवले आणि ते खांद्यावर घेऊन ‘तिंतृण-तिंतृण’ असा ध्वनी काढीत तो रेणुकेजवळ आला. बेटासुराच्या धडाचे चौंडके आणि शिरांचे तुणतुणे वाजवून परशुरामाने जे हे पहिले मातृवंदन केले त्यातूनच गोंधळाची प्रथा उगम पावली. परशुरामाने केलेले मातृवंदन म्हणजेच गोंधळ. परशुरामाने आपल्या अंगावरच्या मळातून […]

दापोली तालुक्यातील खेर्डी या गावात तेथील ग्रामदैवत ‘श्री चंडिकादेवी’ हिच्याशी जोडलेला एक आगळावेगळा लोककला प्रकार पाहायला मिळतो. तो म्हणजे ‘काटखेळ’. हा काटखेळ प्रामुख्याने शिमग्यात खेळला जातो. देवीची पालखी देवळातून निघून पुन्हा देवळात येईपर्यंत जिथे-जिथे थांबेल, तिथे-तिथे हा काटखेळ सादर होतो. या काटखेळाचा इतिहास असा सांगितला जातो की, ‘श्री चंडिका’ देवीचा हा काटखेळ शिवकालपूर्व आहे. शिवकाळात मराठी मावळे या काटखेळाद्वारे गुप्त संदेश एकमेकांपर्यंत पोहचवित असत. काटखेळींच्या नृत्यात आणि गाण्यात सांकेतिक शब्द व सांकेतिक खुणा असत, त्यातून हा व्यवहार चाले.